تحلیل کیفی آسیب شناسی سرمایه های انسانی فوتبال حرفه ای ایران، مورد نگاری: داوران حرفه ای لیگ برتر فوتبال ایران

کیانوش شجیع، مهدی طالب پور ، سید مرتضی عظیم زاده، محمد کشتی دار، رضا حیدری
پژوهش در مدیریت ورزشی: 1401:12(23):145-167

بحث و نتیجه گیری:

فوتبال از پرطرفدارترین ورزشها در دنیای امروز است که در مقایسه با تمام رشته ها بیشترین تعداد ورزشکار و تماشاگر را به خود اختصاص داده است. از دیدگاه سنتی، عوامل متعددی مانند مربیان، بازیکنان و تماشاگران در موفقیت یا شکست تیمهای ورزشی دخالت دارند، اما امروزه مشخص شده که است که عامل تأثیرگذار دیگر در سرنوشت تیمها، داور یا قاضی میدان است که از جنجالی ترین بحث های فوتبال ایران و جهان است که با موانع و آسیب های متعددی رو به رو است.

گروه انسانی داوران در محیط کانونی و منشاء اصلی آسیب های سرمایه های انسانی فوتبال قرار دارند. نظر به نگرش نامطلوب دیگر اعضای فوتبال، داوران همواره با آسیب هایی در بدنه خود روبرو می باشند. با توجه به جایگاه غیر قابل چشم پوشی داوران و مواردی که پیشتر عنوان گردید، به نظر میرسد میبایست به صورت اساسی به شناسایی و در پی آن رفع آسیب های مرتبط با گروه داوران پرداخت. عوامل مرتبط با امنیت شغلی داوران، حقوق و پاداش، مشکلات موجود در بخش فرهنگی و غیره از جمله آسیب هایی است که اهمیت موضوع مورد نظر را دو چندان میکند. لذا هدف از انجام پژوهش حاضر تحلیل کیفی آسیب شناسی سرمایه های انسانی فوتبال حرفه ای ایران میباشد، که به صورت مطالعه موردی بر روی داوران حرفه ای لیگ برتر فوتبال ایران انجام گرفته است.

 نظر به یافته های پژوهش یکی از موارد مهم و اساسی در گروه انسانی داوران در این تحقیق میتوان به آسیب های مرتبط به آموزش و پژوهش در بخش آسیب های ساختاری مرتبط به داوری اشاره کرد؛ که تحت همین عنوان در قالب یک الگوی ذهنی بسیار مهم و حیاتی توسط خبرگان تحقیق معرفی شده است. بر اساس این یافته نبود برنامه ریزی جامع در خصوص آموزش به روز داوران، فقدان نظام استعدادیابی داوران، ضعف در پرورش داوران نخبه، ضعف در برگزاری کلاس های دانش افزایی، فقدان پژوهش در داوری و مواردی از این دست در زمره آسیب های مرتبط با آموزش و پژوهش جای میگیرند. این یافته با نتایج شهلایی باقری و همکاران (1392) همراستا میباشد؛ آنها بیان کردند فراهم کردن بستر مناسب برای آموزش اثربخش میتواند تأثیر بسزایی بر عملکرد داوران داشته باشد. برنامه ریزی جامع در خصوص آموزش به روز داوران از جمله موارد حیاتی مرتبط با داوری است. بی تردید این موضوع مهم از آن دست مواردی است که از سوی فدراسیون فوتبال و دپارتمان داوری میبایست سریعاً در دستور کار قرار گیرد. هرچند تلاشهای بسیاری در این راستا توسط دپارتمان داوری صورت میپذیرد، ولی به نظر میرسد در جهت توسعه و تعالی داوری در کشور کافی نباشد. در درجه اول، نگارش برنامه جامع آموزش داوران است، که پیشنهاد میشود در دستور کار قرار گیرد. واگذاری اختیارات ویژه جهت توسعه آموزش داوری در هیاتهای استانی و شهرستانها، راه اندازی طرح رتبه بندی داوران، برگزاری کلاسهای منظم ارتقا در تمامی شهرستانها، برپایی نشست ها و همایشهای تخصصی در حوزه آموزش، در اختیار گذاشتن سیستماتیک مقالات و مطالب به روز داوری، راه اندازی وب سایت آموزش داوران و استفاده از شبکه های اجتماعی در جهت آموزش داوران نیز از جمله مواردی است که در این برنامه میتواند، گنجانده شود.

نبود نظام استعدادیابی در داوران یکی از آسیب های بزرگ این گروه از سرمایه انسانی است که خبرگان تحقیق به درستی به آن شاره داشتند. سرمایه گذاری در شناسایی داوران مستعد جهت توسعه وضعیت داوری امری است که بیش از پیش ضروری جلوه مینماید. تشکیل آکادمی ها یا مدرسه های استعدادیابی داوران به مانند آکادمی استعدادیابی بازیکنان، از جمله طرح های خلاقانه و نوینی است که در این راستا میتواند، انجام پذیرد. نبود نظام پرورش و ارتقاء، یکی دیگر از آسیب های موجود است. یعنی برای داوران نخبه کشور طرح و برنامه ای برای آن که به داورانی بین المللی و تراز اول تبدیل شوند، وجود ندارد. برگزاری کلاسهای ویژه، اعزام داوران مستعد به کلاسها و کارگاههای جهانی، دعوت از نخبگان داوری جهان جهت برگزاری کارگاه های کاربردی، انتخاب یک مشاور تراز اول برای داوران نخبه و غیره از جمله راهکارهای مفید جهت رفع این آسیب حیاتی در گروه انسانی داوران میباشد. یکی دیگر از آسیب های حیاتی در گروه انسانی داوران فقدان فعالیتهای پژوهشی در راستای توسعه داوران است. بی شک پرداخت پژوهشی و علمی به مقوله داوری میتواند جدا از استفاده از ایده های خلاقانه منجر به ارائه راهکارها و پیشنهادهایی کاربردی در رفع آسیب های حوزه داوری شود. حمایت از طرح ها، مقالات و پایان نامه های مرتبط به حوزه داوران، تشکیل کمیته ای با نام کمیته پژوهش در دپارتمان داوری، حمایت از شرکت داوران در همایش ها و نشست های علمی از جمله فعالیت هایی است که میتواند در زمینه پژوهشی مفید فایده باشد. با توجه به یافته های حاصل از تحقیق، آسیب های مرتبط به روز بازی یکی دیگر از محورها و الگو های ذهنی در بخش آسیب های ساختاری است. با توجه به این الگو مواردی چون نامطلوب بودن مکان برگزاری، دخالت و عدم همکاری ناظر، فقدان همکاری مطلوب عوامل اجرایی مسابقه، نامطلوب بودن زمان برگزاری مسابقه، نامطلوب بودن زمین و همین طور برگزاری مسابقات در آب و هوای نامطلوب از مجموعه آسیب های مرتبط با روز بازی است، که شرایط را برای داور بسیار سخت و پیچیده میکند. این یافته با نتایج شهلایی باقری و همکاران (1392) و رفیعی و همکاران (1397) همخوانی دارد. (رفیعی و همکاران (1397) در پژوهش خود به عوامل زمان برگزاری مسابقه همچون انجام مسابقات در زمان نامناسب و برگزاری مسابقات در فصول نامناسب سال به عنوان عوامل اثرگذار بر روی عملکرد داوران اشاره داشتند. این الگوی ذهنی از آن دسته آسیب های ساختاری است که میبایست در اولویت مسئولان فدراسیون و دپارتمان داوری قرار گیرد. برگزاری کلاسهای ویژه برای ناظرین، همکاری با سازمان لیگ در راستای برگزاری مسابقات در روزهای مطلوب از منظر زمانی و آب و هوایی و مطلوب از منظر مکانی، در اختیار گذاشتن تجهیزات و امکانات مطلوب در روز بازی و مواردی از این دست از جمله راه حل های جلوگیری از این آسیب میباشد. گفتنی است همکاری مطلوب عوامل اجرایی شهر میزبان در این راستا بی تاثیر نخواهد بود. در ادامه با توجه به یافته های حاصل از تحقیق در بخش آسیب های ساختاری گروه انسانی داوران، محور و الگوی ذهنی آسیب های مرتبط با فدراسیون نیز شناسایی شده است. فقدان تشویق و قدردانی از داوران برجسته، تبعیض بین داوران، تعامل نامطلوب فدراسیون با داوران، برخورد آمرانه با داوران و فقدان نظام جامع ارزیابی و نظارت نیز از مجموعه آسیب هایی است که به این موضوع مهم اشاره دارند. ا ین یافته با نتایج شهلایی باقری و همکاران (1392) نیز همخوانی دارد. شهلایی باقری و همکاران بیان کردند که حمایت همه جانبه از داوران میتواند به عنوان عاملی اثرگذار در راستای ارتقاء عملکرد داوران فوتبال ایران در نظر گرفته شود. تا مادامی که نحوه برخورد فدراسیون با داوران خود در وضعیت مطلوب قرار نگیرد، مسیر توسعه این گروه انسانی نیز پر پیچ و خم خواهد بود. در این میان نظارت و ارزیابی داوران و شاخص عملکرد فدراسیون نیز باید دچار دگرگونی اساسی شود. نحوه امتیازدهی به داوران، راه اندازی سامانه ارزیابی داوران و ثبت دیجیتالی نمرات، امتیاز به نحوه مدیریت بازی، نحوه تعامل و برقراری رابطه، نحوه برخورد روانشناسانه و مسائلی از این دست جزء موارد حیاتی است که پیشنهاد میشود در نحوه نظارت و ارزیابی داوران اعمال شود.

به طور کلی برپایی نشست های هماهنگی و کلاس های آزاد اندیشی، قدردانی از داوران شایسته، برخورد پدرانه و حمایتی فدراسیون و غیره نیز میتواند از فشار وارده بر داوران برجسته کشور کم کرده و مسیر توسعه را هموار سازد. همچنین خبرگان پژوهش یکی از الگوهای ذهنی و محورهای اساسی آسیب ساختاری را پیشه و شغل داوران معرفی کردند. طرفداران این آسیب عواملی چون حقوق و مزایا و امنیت شغلی را در مسیر تعالی داوران موثر میدانند. این یافته با نتایج ظریف و همکاران (1394) و رفیعی و همکاران (1394) نیز همراستا میباشد. رفیعی و همکاران (1397) عوامل مرتبط با شغل و دستمزد داوران همانند فقدان امنیت شغلی، پایین بودن میزان حق الزحمه داوری، اختلاف زیاد بین درآمد مالی بازیکنان با داوران وضعیت شغلی داوران برای گرفتن مرخصی را از جمله عواملی بیان کردند که میتواند عملکرد داوران را تحت الشعاع قرار دهد. این آسیب ساختاری بحرانی از آن جمله آسیب هایی است که داور را در موقعیت بین شغل و خانواده و جامعه قرار داده و عاملی در جهت نگرانی، استرس، تشویش و کاهش تمرکز داور خواهد بود. لذا ارائه راهکارهای اساسی در این زمینه بیش از پیش ضروری جلوه می نماید.

تشکیل اتحادیه داوران در جهت حمایت از داوران، افزایش حقوق و مزایا، توجه به نیازهای فراغتی داوران، راه اندازی و یا تقویت صندوق بازنشستگی داوران از جمله مواردی است که در این راستا میتواند انجام پذیرد. نظر به یافته های حاصل از آسیب های رفتاری داوران فوتبال ایران، اصول گرایان، پایبندی به اصول حرفه ای را از آسیب های مهم و حیاتی داوران فوتبال ایران معرفی کردند. ارائه قضاوت های احساسی به جای قضاوت های منطقی، نداشتن نگرش صحیح به مقوله قضاوت و داوری، اعمال سلیقه در داوری، فقدان پذیرش اشتباه از سوی داوران، نداشتن ثبات در کنترل رفتار و هیجانات، نداشتن تمرکز در بازی و ترس از شکست و قضاوت بد از مجموعه آسیب هایی است که تحت لوای اصول گرایی مطرح میشود و پژوهشهای همانند شهلایی باقری و همکاران (1392) این نتایج را تایید میکنند. بی شک فقدان پایبندی به اصول قضاوت در داوری موجب ایجاد آسیب در تمامی بخش های داوری خواهد شد. عدم اطلاع دقیق از وظایف و تکالیف، فقدان هدف گزینی در شغل داوری، چند شغله بودن و آوردن فشار کاری دیگر مشاغل و یا چالش ها به امر داوری از دیگر آسیب هایی است که در این بخش میتوان به آن اشاره کرد.

مطالعه و شناخت دقیق قوانین و مقررات داوری، آشنایی با اصول حرفه ای در داوری، شناخت چشم انداز شغلی، الگو پذیری از داوران معتبر ملی و فرا ملی، خود شناسی و موراد این چنینی در اصلاح این آسیب نیز میتواند راه گشا باشد. نظر به یافته ها، خبرگان تحقیق نیز اخلاق را جزو آسیب های اصلی و اساسی داوران فوتبال ایران معرفی نمودند. اخلاق که میبایست در سر لوحه کار یک داور باشد خود به چشم اسفندیار داوران مبدل میگردد. فقدان رعایت عدل و انصاف، پرداخت به حاشیه به جای پرداخت به متن، سوگیری در داوری، داشتن پیش زمینه های مثبت و منفی از تیم ها و بازیکنان و اعمال آن در داوری، جنجال آفرینی در بازی و کشاندن آن به رسانه ها، پرخاشگری در اعمال تنبیه بازیکنان و غیره از جمله مواردی است که نشان دهنده آسیب های اخلاقی رفتاری داوران در میادین فوتبال حرفه ای میباشد. از آن جا که رعایت اخلاق از زمره وظایف اصلی داوران قرار دارد، لذا وجود یک درصد از این آسیب رفتاری خطرناک میتواند کل نظام داوری کشور را زیر سوال ببرد. از همین روی میبایست سریعا در جهت جلوگیری از شیوع این آسیب گام های اساسی برداشت. ابتدا این خود داوران هستند که با شناخت جایگاه والای خود و مقوله های اخلاقی در قضاوت میتوانند در جلوگیری از شیوع آسیب ها پیش قدم باشند. در ادامه فدراسیون فوتبال و دپارتمان داوری مرتبط با آن در جلوگیری از آسیب ها نقش موثری دارند. جذب و پرورش داوران با برخورداری از ویژگی برگزاری نشست ها و همایش های تخصصی مرتبط با اخلاق برای داوران، کلاسه ای آموزشی مرتبط با اخلاق، نگارش تخصصی و توجه جد به منشور اخلاقی داوران، برخورد جدی با داوران بی اخلاق، تشویق داوران دارای ارزشهای اخلاقی در دپارتمان داوری از جمله راهکارهایی است که در راستای حل این موضوع حیاتی به فدراسیون فوتبال و دپارتمان داوری پیشنهاد میشود.

توجه ویژه رسانه به مقوله اخلاق در داوری و توجه به جزییات برآمده از آن نیز میتواند موثر واقع شود. در همین راستا بررسی پرونده ها و جزییات مرتبط با بی اخلاق در داوران در کمیته اخلاق نیز یکی دیگر از مورادی است که میتواند مفید فایده باشد. بی شک یکی از موراد مهم و اساسی در گروه انسانی داوران توجه ویژه به امر دانش و آسیب های رفتاری حاصله از آن است که به درستی از سوی خبرگان تحقیق در بخش کیفی به عنوان یک محور و الگوی ذهنی معرفی شده است. تحصیلات پایین داوران، فرار از به روز شدن و دانش فنی پایین در داوران از مجموعه آسیب های شناسایی شده در این الگوی ذهنی میباشد. بی تردید هرچه داوران کشور به دانش روز مجهز باشند موفقیت و توسعه داوری با سرعت مطلوب تر و با کیفیت بهتر پیش خواهد رفت. در این میان نقش تحصیلات بالا در داوران از دیگر موارد با اهمیت تر جلوه مینماید. بی شک هرچه داوران دارای تحصیلات دانشگاهی بالاتری باشند، در ارائه قضاوت های خود موفق تر خواهند بود. از آنجا که این آسیب در دسته آسیب های رفتاری قرار میگیرد، در اولویت اول، خود داوران فوتبال هستند که باید در راستای پیشگیری و حل این آسیب پیش قدم باشند. شرکت موثر در کلاس ها و کارگاه های دانش افزایی، ادامه تحصیل و حضور در دانشگاه ها و مراکز علمی معتبر، آشنایی با زبان های خارجی، مطالعات جنبی و استفاده از کتب و مقالات به روز این حوزه از جمله موارد پیشنهادی برای رفع این آسیب های میباشد.

 بر پایه یافته های حاصل از استخراج الگوهای ذهنی و محورهای آسیب، تعرض و فحاشی به داوران، مشکلات فرهنگی مرتبط با قضاوت، فقدان حمایت از سوی رسانه و بازی ناجوانمردانه از آسیب های خطرناک زمینه ای در گروه انسانی داوران است که به درستی از سوی خبرگان تحقیق شناسایی شده است. تعرض و تعامل خشونت آمیز با داوران از سوی بازیکنان و مربیان، درگیری فیزیکی با داور و همچنین فحاشی از سوی هواداران و تماشاچیان در بازی و همین طور در شبکه های اجتماعی از جمله آسیب هایی هستند که در این طبقه بندی قرار میگیرند. بر همین اساس فرهنگ سازی از سوی رسانه بایست در اولویت قرار گیرد. ساخت برنامه های آسیب شناسانه با محوریت تعرض و فحاشی در فوتبال، برخورد جدی با بازیکنان و مربیان خاطی و ارائه قوانین به روز شده در این بخش، ساماندهی نظام هواداری و ارائه صندلی های شخصی در ورزشگاه ها و بلیط فروشی اینترنتی در راستای شناسایی دقیق تماشاچیان متعرض از جمله راهکارهای اساسی میتواند باشد.

در نهایت با توجه به مطالبی که بیان شد، میتوان نتیجه گرفت که آسیب های ساختاری در گروه انسانی داوران از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. لذا می بایست در راستای رفع این آسیب ها، بیش از گذشته برنامه ریزی و تلاش نمود تا موجب ایجاد آسیب های عمیق تر در دیگر سطوح داوران فوتبال ایران نگردد.

بی شک نتایج حاصل از تحقیق میتواند در برنامه ریزی های آتی فدراسیون فوتبال ایران به ویژه کمیته و دپارتمان داوران این فدراسیون چراغ راه بوده و در تعیین خط مشی ها به کار گرفته شود. نتایج پژوهش حاضر آسیب هایی که گروه انسانی داوران در فوتبال را تهدید میکند و بر قضاوت آنها موثر است را نشان داد. با توجه به اهمیت نقش داوران در سرنوشت تیم هایی که برای رسیدن به قهرمانی هزینه های هنگفتی را متحمل شده اند، شایسته است تدابیر بنیادین و مهمی در مورد آسیب های مؤثر بر قضاوت آنها اندیشیده شود.

بنابراین با بررسی موشکافانة آسیب های مؤثر بر قضاوت داوران در شرایط مختلف، میتوان میزان تأثیر گذاری این عوامل را بر تصمیم داوران به حداقل رساند. از طرفی، ضروری است که در مراحل آموزش داوران، با بهره گیری از روش های مدرن و مهیا نمودن شرایطی متناسب و مشابه با شرایط مسابقات، چگونگی اتخاذ تصمیمات صحیح تر و مصم متر را به آنها آموزش داد تا بتوان میزان تصمیمات نادرست داوران مسابقات را کاهش داد و بنابراین پیشنهاد میشود فدراسیون فوتبال با فرهنگ سازی مناسب در بین هواداران،. مربیان؛ الگوبرداری از ساختار کمیته داوران کشورهای پیشرفته در این زمینه، پرداخت حقوق ثابت و همچنین بیمه کردن داوران در حد امکان این آسیب ها را به طور موثر کنترل کند.

از جمله محدودیت های تحقیق حاضر، جدا از دسترسی سخت و زمانبر برای مصاحبه با جامعه تحقیق، مجموعه نگرانی ها و حساسیت های جامعه داوری فوتبال برای ارائه مشکلات و چالشهای این حوزه بود. این موضوع در داوران و کارشناسانی که دارای جایگاه رسمی در هیأت استانی و فدراسیون فوتبال نیز بودند دو چندان شد.

همچنین عناوینی از جمله ارائه مدل آسیب شناسی داوران لیگ برتر فوتبال ایران، تفسیر و بررسی چالش ها و مشکلات داوران در لیگ های آماتوری، آسیب شناسی آموزشی داوران فوتبال ایران، تحلیل شکاف وضعیت داوری فوتبال ایران در مقایسه با کشورهای پیشرفته در ورزش فوتبال، بررسی مشکلات و چالش های استعدادیابی در حوزه داوری فوتبال از جمله پیشنهادات برای تحقیقات آتی است که محققین علاقه مند به این حوزه میتوانند انجام بدهند.